Τα πρόσφατα μέτρα περιορισμού στην κίνηση κεφαλαίων, παρότι προκάλεσαν σοκ στους απλούς καταθέτες και φρέναραν την οικονομική δραστηριότητα – ένεκα της υπερεξάρτησης της ελληνικής οικονομίας από τις εισαγωγές – δεν αποτελούν κάτι μοναδικό στην νομισματική ιστορία. Αντιθέτως, η παρούσα κατάσταση απετέλεσε τον κανόνα για σημαντικές περιόδους της ελληνικής και παγκόσμιας ιστορίας. Εδώ θα αναφερθώ σε ένα συγκεκριμένο παράδειγμα, από ένα περιστατικό που συνέβη πριν από έναν αιώνα: την «προστασία του συναλλάγματος» και το «Συνδικάτο Τραπεζών».

Λίγο μετά την δολοφονία του Αρχιδούκα Franz Ferdinand της Αυστρίας στο Σαράγεβο (28/6/1914), τα σύννεφα του πολέμου σκέπασαν και πάλι την Ευρώπη. Το ξέσπασμα του ΑΠΠ έθεσε σε τροχιά υποχώρησης των οικονομικό φιλελευθερισμό των περασμένων δεκαετιών, κάτι που εκφράσθηκε και με την ανάληψη του νομισματικού ελέγχου που είχαν εκχωρήσει στο παρελθόν τα κράτη στις αγορές.

Ο «Έλεγχος Συναλλάγματος»

Μαζί με το κλείσιμο των διεθνών χρηματιστηρίων που προκάλεσε το ξέσπασμα του πολέμου, εκδόθηκαν τρία Βασιλικά Διατάγματα στις 21/7/1914 με έντονα προστατευτικό χαρακτήρα, αντιπροσωπευτικού του τεταμένου κλίματος της εποχής. ¹ :

• Το πρώτο ανέστειλε μέχρι τις 31/8 την υποχρέωση των τραπεζών να αποδίδουν στους καταθέτες τα χρήματά τους (πλην των ταμιευτηρίων, για αναλήψεις έως 50 δρχ ανά 15 ημέρες).
• Το δεύτερο απαγόρευε την εξαγωγή από την χώρα χρυσού (σε νομίσματα ή ράβδους) και γαιανθράκων.
• Το τρίτο επεξέτεινε το νομισματικό σύστημα της Ελλάδας στις νέες χώρες (άρ. 1), δημοσίευσε διατίμηση για τα υπάρχοντα σε αυτές τουρκικά νομίσματα (άρ. 2) και ανέστειλε μέχρι τις 31/8 το εδάφιο β’ του άρθρου 8 του ν. ΓΧΜΒ’.

Με άλλα λόγια, η πληρωμή των κρατικών οφειλών σε χρυσά νομίσματα απαγορεύθηκε. Ένα πολύ βασικό τμήμα του νόμου ͵ΓΧΜΒ’ ανακλήθηκε, έστω και προσωρινά, μόλις τέσσερα χρόνια μετά την ψήφισή του και η Ελλάδα απομακρύνθηκε ακόμη και τυπικώς από τον δεδηλωμένο στόχο της άρσεως της αναγκαστικής κυκλοφορίας.

Η απαγόρευση αυτή επανήλθε λίγο πριν την επίσημη έξοδο της Ελλάδας στον ΑΠΠ (15/6/1917). Υπό τις πιέσεις του κινήματος της «Εθνικής Αμύνης», του Βενιζέλου και του συμμαχικού αποκλεισμού, ο Κωνσταντίνος διέταξε με Βασιλικό Διάταγμα της 11/5/1917 την νέα αναστολή εφαρμογής του συγκεκριμένου εδαφίου. Παρά την εκδίωξη του (29/5(11/6)/1917), η «Βουλή των Λαζάρων» που ανέλαβε την εξουσία κύρωσε το παραπάνω διάταγμα,² απαγορεύοντας παράλληλα και την διάθεση του μεταλλικού των τραπεζών άνευ της αδείας του Υπουργού Οικονομικών.

Τα προστατευτικά μέτρα συνεχίσθηκαν με την υπαγωγή στον έλεγχο του Υπ. Οικονομικών (μέχρις απαγορεύσεως) οποιασδήποτε αγοραπωλησίας συναλλάγματος στο εξωτερικό, καθώς και οποιασδήποτε μεταφοράς κεφαλαίων στο εξωτερικό (επιταγών, τηλεγραφικών και ταχυδρομικών εντολών, πιστοχρεώσεων λογαριασμών, κλπ). Απαγορεύτηκε επίσης στις τράπεζες η μετατροπή των καταθέσεων συναλλάγματος σε δραχμικές, με σκοπό την τοποθέτησή τους στο εξωτερικό.³ Με αυτό το Βασιλικό Διάταγμα και ένα πλέγμα τροποποιητικών νόμων και διαταγμάτων ⁴ εγκαθιδρύθηκε ο λεγόμενος «Έλεγχος Συναλλάγματος», ο οποίος θα διαρκούσε μέχρι τον Ιούλιο του 1920.⁵

Σκοπός του Ελέγχου ήταν η παρεμπόδιση της εξαγωγής συναλλάγματος για κερδοσκοπία, όχι όμως για αγορές εμπορευμάτων. Όμως τα μέτρα αυτά δεν ήταν αρκετά για να διακόψουν την εκροή συναλλάγματος, καθώς έμποροι, τράπεζες και κερδοσκόποι έβρισκαν τρόπους να τα παρακάμπτουν. Ένα τέτοιο παράδειγμα ήταν το άνοιγμα credits confirmés ⁶ σε συνάλλαγμα για υποτιθέμενη εισαγωγή εμπορευμάτων. Ο δανειστής αγόραζε κάποιο ποσό σε συνάλλαγμα σε συγκεκριμένη ισοτιμία, το οποίο όμως δεν χρησιμοποιούσε και το επέστρεφε στην λήξη της περιόδου στην τράπεζα.

Καθώς το συνάλλαγμα είχε εν τω μεταξύ ανατιμηθεί, ο δανειστής κέρδιζε από την συναλλαγματική διαφορά (Σπουργίτης 1924a). Τέρμα στην πρακτική αυτή προσπάθησε να μπει με μια από τις προβλέψεις του Βασιλικό Διάταγμα της 17/9/1919 (άρθρο 8), όμως το κράτος ήταν καταδικασμένο να βρίσκεται ένα βήμα πίσω από τους κερδοσκόπους λόγω της διστακτικότητας και της αποσπασματικότητας με την οποία έκλεινε τα παραθυράκια που επέτρεπαν την κερδοσκοπία.

• Το Συνδικάτο Τραπεζών και τα capital controls: από το 1914 στο 2015 (Β’ μέρος) (δημοσίευση 31-3-2016)

Πηγή: 

Αθανάσιος Κ. Μπούνταλης. Το άρθρο είναι αναδημοσίευση από το ομότιτλο που δημοσιεύτηκε αρχικά στις 27-7-2015 στην ιστοσελίδα moneyingreece.

Βιβλιογραφία

• Κοφινάς, Γεώργιος Ν. 1925. Το νομισματικόν πρόβλημα της Ελλάδος. Αθήνα: Π. Γ. Μακρής & Σία.
• Κωστής, Κώστας. 2003. Ιστορία της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος 1914-1940. Αθήνα: Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος, Ερευνητικό Πρόγραμμα της Επιτροπής Ιστορίας.
• Σπουργίτης, Αναστάσιος. 1924a. ‘Ο Έλεγχος Συναλλάγματος.’ Οικονομολόγος Αθηνών, Αύγουστος 2.
• ———. 1924b. ‘Το Συνδικάτον Τραπεζών.’ Οικονομολόγος Αθηνών, Σεπτέμβριος 13.
• ———. 1924c. ‘Κριτική του Συνδικάτου Τραπεζών.’ Οικονομολόγος Αθηνών, Σεπτέμβριος 20.

Παραπομπές

(Τα link των ΦΕΚ είναι ενεργά (click => download)

• 1 ΦΕΚ Α’ 203 της  21/7/1914, σ. 1071-1072. Μπορείτε επίσης να κατεβάσετε το νόμο ΓΧΜΒ/1910 πατώντας εδώ ΦΕΚ 109/1910.
• 2 Ν. 987 της 20/10/1917 (ΦΕΚ A’ 243 της 31/10/1917, σ. 965-966). Με τον ν. 1414 της 7/5/1918, η ισχύς του νόμου αυτού έγινε αναδρομική, έχοντας εφαρμογή και στις προϋπάρχουσες οφειλές (ΦΕΚ Α’ 104, 12/5/1918, σ. 711-712).
• 3 Νομοθετικό Διάταγμα της 20/11/1917 (ΦΕΚ Α’ 275, 28/11/1917, σ. 1201-1202) και Βασιλικό Διάταγμα της 27/11/1917 (ΦΕΚ Α’ 275, 28/11/1917, σ. 1202-1204).
• 4 Βλ. π.χ. (α) Ν. 1137 και Βασιλικό Διάταγμα της 4/1/1918 (ΦΕΚ Α’ 6, 4/1/1918, σ. 36). (β) Βασιλικό Διάταγμα της 19/8/1919 (ΦΕΚ Α’ 185, 19/8/1919, σ. 1324-1325). (γ) Ν. 1610 της 31/12/1918 (ΦΕΚ Α’ 2, 3/1/1919, σ. 25-26). (δ) Βασιλικό Διάταγμα της 17/9/1919 (ΦΕΚ 207, 20/9/1919, σ. 1485-1487).
• 5 Καταργήθηκε με το Βασιλικό Διάταγμα της 29/7/1920 (ΦΕΚ Α’ 169, 29/7/1920, σ. 1660).
• 6 Αγγλ.: Revolving Credit Facilities. Πιστώσεις στην διάθεση του δανειολήπτη για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, εντός του οποίου μπορεί να τις αναλάβει σύμφωνα με τις ανάγκες του. Ο τόκος χρεώνεται για το διάστημα μεταξύ ανάληψης και αποπληρωμής, ενώ χρεώνεται και μια προμήθεια. Παρεμφερείς πιστωτικές συμβάσεις είναι η πιστωτική κάρτα ή ο αλληλόχρεος λογαριασμός.